Ψυχική Υγεία & το Καναρίνι στο Ανθρακωρυχείο: Μια Ανάλυση της Παγκόσμιας Κρίσης Ψυχικής Υγείας

Από τον 19ο αιώνα έως και τα μέσα του 20ού, οι ανθρακωρύχοι χρησιμοποιούσαν καναρίνια στα ορυχεία ως ένα πρώιμο σύστημα προειδοποίησης για την παρουσία τοξικών αερίων, ιδιαίτερα Μονοξειδίου του άνθρακα και Μεθανίου. Οι ανθρακωρύχοι της εποχής γνώριζαν ότι τα καναρίνια είναι εξαιρετικά ευαίσθητα στο μονοξείδιο του άνθρακα, έτσι αν υπήρχε διαρροή αερίου, το καναρίνι λιποθυμούσε ή πέθαινε πολύ πιο γρήγορα από τους ανθρώπους. Έτσι, οι ανθρακωρύχοι καταλάβαιναν έγκαιρα ότι κάτι δεν πάει καλά και έφευγαν από το ορυχείο για να σωθούν. Τα καναρίνια χρησιμοποιούνταν ευρέως μέχρι και τη δεκαετία του 1980 στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μετά αντικαταστάθηκαν από ηλεκτρονικούς ανιχνευτές αερίων, που είναι πιο αξιόπιστη και σίγουρα πιο ηθική επιλογή…

Η επιδείνωση της ψυχικής υγείας παγκοσμίως έχει προκαλέσει αυξημένη ερευνητική και κοινωνική ανησυχία, με αποτέλεσμα να βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου, καθώς διεθνείς δείκτες καταγράφουν ραγδαία αύξηση σε καταστάσεις όπως το άγχος, η κατάθλιψη, το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) και άλλες διαγνωστικές κατασκευές που υιοθετήθηκαν για τη περιγραφή της ψυχικής δυσφορίας. Συχνά, οι προσεγγίσεις που κυριαρχούν είναι βιοϊατρικές ή ψυχολογικές, εστιάζοντας στο άτομο.

Ωστόσο, η μεταφορά του «καναρινιού στο ανθρακωρυχείο» προσφέρεται ίσως για μια εναλλακτική θέαση της επιδείνωσης της ψυχικής υγείας των ανθρώπων παγκοσμίως: Έτσι η «ψυχική νόσος» που συνήθως εντοπίζεται στο άτομο, μπορεί να αποτελεί προειδοποίηση για μια βαθύτερη κοινωνική παθολογία, όπως τα καναρίνια στα ανθρακωρυχεία. Σε αυτό το πλαίσιο, ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός μετακινεί το φακό αναδεικνύοντας τη διάσταση της πολιτισμικής και κοινωνικής κατασκευής της έννοιας της «ψυχικής νόσου».

Ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός (Gergen, 1985· Burr, 2015) υποστηρίζει ότι οι έννοιες της «ψυχικής υγείας» και «ασθένειας» δεν είναι στατικές ή αντικειμενικές, αλλά κατασκευάζονται μέσα από τον λόγο, τους κοινωνικούς θεσμούς, τις πολιτικές εξουσίας και τα πολιτισμικά πλαίσια. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, οι έννοιες του «παθολογικού» και «φυσιολογικού» είναι ρευστές και νοηματοδοτούνται κυρίως μέσα από τον λόγο και τα κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα.

Στην περίπτωση της σύγχρονης κρίσης ψυχικής υγείας, η κονστρουξιονιστική προσέγγιση μας καλεί να αναρωτηθούμε:

•            Ποια κοινωνικά και πολιτισμικά πρότυπα καθορίζουν τι είναι «υγιές» και τι όχι;

•            Πώς τα κοινωνικά συστήματα συμβάλλουν στην παραγωγή και ερμηνεία της ψυχικής

οδύνης;

Το «Καναρίνι» ως Συλλογικό Σύμπτωμα

Η χρήση της μεταφοράς του καναρινιού στο ανθρακωρυχείο μάς επιτρέπει να δούμε την ψυχική κατάρρευση όχι ως ατομική αδυναμία, αλλά πιθανά ως έγκαιρη προειδοποίηση. Οι αυξανόμενες διαγνώσεις άγχους και κατάθλιψης δεν αντανακλούν απαραίτητα βιολογικές δυσλειτουργίες, αλλά ενδεχομένως μια συστηματική απορρύθμιση του κοινωνικού περιβάλλοντος. Ο υπερκαταναλωτισμός και η ανάγκη για την αναζήτηση συνεχώς νέων αγορών και νέων καταναλωτών, προϊόντων και υπηρεσιών, η εργασιακή επισφάλεια, η κοινωνική απομόνωση και η διαρκής πίεση για «αυτοβελτίωση» συνθέτουν ένα τοξικό «ορυχείο» που επηρεάζει πρώτα τους πιο «ευάλωτους». 

Οι αξίες που αναδύονται και κυριαρχούν ως κουλτούρα είναι αυτές της  ανάπτυξης, του ανταγωνισμού, της δύναμης και της κυριαρχίας. Παράλληλα αναπτύσσονται και επιβάλλονται συστήματα προσαρμογής ή και καταπίεσης, μέσα στα οποία αποθαρρύνεται τελικά η θετική κοινωνική αλληλεπίδραση και η συνεργασία, ως αυτοσκοπός. Ως επιτυχία κατανοείται η δυνατότητα των ανθρώπων να ανταγωνίζονται για την κατοχή περιορισμένων πόρων, ενώ από τους καρπούς της ανάπτυξης επωφελούνται  συνεχώς και μικρότερα ποσοστά του παγκόσμιου πληθυσμού. Η παγκόσμια κοινωνία μετατρέπεται σε  ένα περιβάλλον ανταγωνιστικά εχθρικό ,όπου οι άνθρωποι διαγκωνίζονται για την εξασφάλιση πόρων, ωστόσο πεπερασμένων. Η υπακοή στην εξουσία, η ικανότητα χειραγώγησης των ανθρώπων και η παράβλεψη της αδικίας είναι οι κατασκευές και νόρμες που ενθαρρύνονται.

Η αδυναμία προσαρμογής ή υιοθέτησης των αξιών  αυτής της κουλτούρας από τους ανθρώπους δεν είναι δείγμα ατομικής αποτυχίας ή πολύ περισσότερο ψυχικής και κοινωνικής δυσλειτουργίας ή παθολογίας. Στην πραγματικότητα, μπορεί να συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Υπάρχει ένας τεράστιος όγκος επιστημονικής βιβλιογραφίας ο οποίος τεκμηριώνει με ερευνητικά δεδομένα  ότι τα ανθρώπινα όντα είναι πραγματικά από τη φύση τους συνεργατικά και όχι ανταγωνιστικά.

Στο πλαίσιο αυτό, το «καναρίνι» δεν χρειάζεται να «θεραπευτεί» για να αντέξει το «ορυχείο» — το ίδιο το ορυχείο πρέπει να εξυγιανθεί. Η ψυχική οδύνη γίνεται τότε πολιτική και κοινωνική πληροφορία, όχι ατομική παθολογία.

Η κυρίαρχη έμφαση στην ψυχοφαρμακολογία και στην ατομική ψυχοθεραπεία, δεν αρκεί. Απαιτείται μια στροφή προς κοινωνικά ενσυνείδητες πολιτικές ψυχικής υγείας, όπως θεσμικές παρεμβάσεις στο χώρο εργασίας, στην εκπαίδευση, στην κοινωνική πρόνοια,  αναγνώριση της πολιτισμικής ποικιλομορφίας στις εκφράσεις της ψυχικής δυσφορίας και στο φάσμα του ψυχικού βιώματος και περισσότερο συμμετοχικές μορφές φροντίδας, που να ενδυναμώνουν την κοινότητα και όχι μόνο το άτομο.

Η κρίση ψυχικής υγείας δεν είναι μια κρίση των ανθρώπων αλλά μια κρίση κοινωνικής και πολιτισμικής κουλτούρας. Αν δούμε την ψυχική οδύνη ως το «καναρίνι» που αντιδρά σε ένα περιβάλλον που έχει καταστεί τοξικό, τότε το ερώτημα μετατοπίζεται: Από το πώς να «θεραπεύσουμε» το καναρίνι, στο πώς να αλλάξουμε το ανθρακωρυχείο.

Βιβλιογραφία

• Burr, V. (2015). Social Constructionism (3rd ed.). Routledge.

• Gergen, K. J. (1985). The Social Constructionist Movement in Modern Psychology. American

• Psychologist, 40(3), 266–275.

• Rose, N. (2007). The Politics of Life Itself: Biomedicine, Power, and Subjectivity in the Twenty -  First Century. Princeton University Press.

• Foucault, M. (1973). The Birth of the Clinic. Vintage Books.

• https://www.localfutures.org/mental-health-and-globalization-an-alternative-theory-on-the-mental-health-crisis/

• WHO (2022). World Mental Health Report: Transforming Mental Health for All.